De Tsjechische priester en hoogleraar Filosofie & Sociologie Tomás Halík is bekend geworden door zijn boek ‘Geduld met God’ (2014) dat ging over twijfel als de brug tussen geloven en niet-geloven. Sindsdien verschenen negen boeken van hem in Nederlandse vertaling. In het meest recente bezint hij zich op de toekomst van het christendom. Daarbij neemt hij verschillende thema’s uit eerdere boeken op en schetst hij zijn verlangen naar een nieuwe reformatie van de kerk als antwoord op de huidige crises in de samenleving en de kerk.
Door Fokke Pathuis
Wanneer Halík spreekt over de toekomst van de kerk, heeft hij het vooral over de R.K.-kerk. Daar is de geloofwaardigheid van de kerk steeds meer onder druk komen te staan, iedere keer dat er een groot aantal gevallen van seksueel en psychologisch misbruik aan het licht kwam. Verder neemt niet alleen het aantal priesterroepingen al langer drastisch af, maar heeft de Katholieke Kerk ook veel leden verloren in landen in Europa en Latijns-Amerika die traditioneel het ‘meest katholiek’ waren.
Drie stadia
Deze ontwikkelingen passen in een breder patroon waarin de betekenis en de waardering van het christelijk geloof in de westerse samenleving door de secularisatie sterk aan erosie onderhevig is. Het gaat Halík erom hoe het christelijk geloof zich zal kunnen transformeren, zodat het een belichaming krijgt in de huidige postmoderne en postmaterialistische cultuur en samenleving.
Halík onderscheidt in de geschiedenis van het christendom drie stadia: als eerste de ochtend tijdens de premoderne tijd, vervolgens de tijd van de middagcrisis tijdens de periode van secularisatie in de moderne tijd, en als derde de komende namiddag van het christendom in een vorm die zich nu al aankondigt tijdens het uiteenvallen van de moderne wereld.
Ontlediging
Het christelijk geloof was tijdens de eerste periode het totale leven – politiek, sociaal, cultureel en spiritueel – omvattend en werd de gemeenschappelijke taal van een groot deel van de wereld. Dit was het christendom als omvattende religie. In de moderne tijd viel de ‘christelijke beschaving’ uiteen en werd de gemeenschappelijke taal die van de wetenschap, de kunst, het nationalisme, de seculiere wereldbeschouwing en de kapitalistische economie. Het christelijk geloof werd één van de vele sectoren van het maatschappelijk leven, terwijl kerkelijk gezien het in vele denominaties en kerken uiteenviel, door Halík getypeerd als een christendom als confessie.
Voor de derde periode pleit Halík voor een ‘kenotisch’ christendom, waarin de kerk zich op dezelfde wijze ‘ontledigt’ zoals Christus zijn Godheid opgegeven (Fil. 2:6-11) heeft, toen hij als mens geboren werd en zijn weg naar het kruis ging. Er is pas nieuw leven voor de kerk mogelijk, wanneer zij deelt in het middagduister van het neerdalen in de hel. Samenvattend noemt hij dat de tijd gekomen is voor de ‘zelftranscendentie van het christendom’. Ze moet haar grenzen overschrijden en alle mensen dienen, en zo een leven leiden dat gedragen wordt door geloof, hoop en liefde.
Persoonlijk geloof
Er zijn een aantal elementen uit de analyse van Halík die volgens mij ook voor ons van belang zijn.
Allereerst dat wanneer religiositeit niet wordt omgezet in een persoonlijk geloof, het christendom slechts een ‘cultuurreligie’ wordt die als gevolg van de sociaal-culturele veranderingen snel zal verdwijnen. Het leven uit geloof zal existentieel geworteld moeten zijn. De kerk zal moeten inzetten op een voortdurende vorming van de gelovigen. Ten tweede dat de institutionele vorm van het christendom veranderingen en crises doormaakt, maar dat het belang van religieuze instituties niet onderschat moet worden. En ten derde dat de kerk een relatie zal moeten aangaan met de geestelijke zoekers in de dienst van de ‘geestelijke begeleiding’. Punten van bespreking zijn de verhouding van geloof als inhoud en als ervaring, en zijn visie op ‘anoniem christendom’ en op de ‘universele Christus’.
Al met al een stimulerend boek om in een kritisch gesprek over de toekomst van de kerk door te denken en een richting te zoeken.
N.a.v. Tomás Halík, De namiddag van het christendom. Op weg naar een nieuw tijdperk, Utrecht: Amsterdam: KokBoekencentrum Uitgevers, 2023, 272 pagina’s, €27,99, E-book: € 17,99.
[1] Recensie in Gereformeerd Kerkblad d.d. 9 juni 2023
Veldbeemd 